[ Pobierz całość w formacie PDF ]
my głęboko przeżywać jego lirykę osobistą, p o e z j ę m i ł o ś c i i ś m i e r c i p r z e ł a
m u j ą c ą w s t y d c i a ł a, c i e r p i e n i a, r o z p a d u. Możemy delektować się grą po-
wagi i żartu, łączeniem spraw ostatecznych z humorem (o różnych odcieniach czerni).
Która z naszkicowanych tutaj dróg lektury unosi się ponad innymi? %7ładna. Tym, co w jego
poezji najdonioślejsze i najwyższe, jest f i l o z o f i a.
Przygotowanie do odbioru treści filozoficznych
Leśmian wiedział, że filozofia natrętnie atakująca swą terminologią czytelnika, który nie
musi być znawcą, może go skutecznie zniechęcić. Dlatego bardzo ostrożnie poruszał emocje
filozoficzne posługując się sygnałami więzi z filozofią. Były to a l u z j e, c y t a t y (wierne
lub częściowo zniekształcone) d e f i n i c j i, a f o r y z m ó w, a także s p e c j a l i s t y c z n
e (choć niezbyt odległe od mowy potocznej) t e r m i n y.
Aluzje filozoficzne: w Topielcu* czytamy, że pewien wędrowiec zapragnął zwiedzić zie-
leń samą w sobie . To p a r a f r a z a (p r z e b u d o w a) wyrażenia rzecz sama w sobie ,
które od dawna było znane w metafizyce, a status skrzydlatego słowa uzyskało dzięki pra-
com Immanuela Kanta (1724 1804). Zdanie z ballady Dziewczyna* Aka, więc jest to z
kolei przekształcony aforyzm Kartezjusza (1596 1650) myślę, więc jestem . W tym sa-
mym utworze znajdujemy motyw młotów, które uczestniczą w ludzkiej walce o poznanie
snów i marzeń; przywodzi to na myśl metaforę Fryderyka Nietzschego (1844 1900): filo-
zofowanie młotem .
87
Czy autor domaga się, byśmy dla zrozumienia Topielca wgłębili się (na parę dobrych lat)
w dzieło Kanta? Na początek wystarczy, jeżeli uprzytomnimy sobie, iż Topielec jest czymś
więcej niż baśnią: j e s t u k r y t ą w o b r a z a c h r e f l e k s j ą f i l o z o f i c z n ą. Po-
dobnie w pierwszym zetknięciu z Dziewczyną. Zniekształcona złota myśl Kartezjusza oraz
przekształcona w balladę metafora Nietzschego każą umieścić wiersz Leśmiana w kręgu
poezji filozofującej. Podążam tu śladami Kazimierza Wyki, który w swej znakomitej inter-
pretacji proponował nazwać Dziewczynę balladą filozoficzną
Z wierszy Leśmiana wynotuj rzeczowniki abstrakcyjne charakterystyczne dla języka fi-
lozofii (np. niebyt, nicość, wszechrzecz), następnie wyrazy potoczne, które zarówno w dzie-
jach filozofii, jak i w poezji Leśmiana stają się terminami filozoficznymi (to będą także rze-
czowniki abstrakcyjne typu: świat, czas, śmierć). Obie grupy słów są przez Leśmiana wyko-
rzystywane do tworzenia neologizmów (np. przedświat. bezczas, istnieniowiec). Znajdz inne
przykłady Leśmianowskich neologizmów, które zbliżają język jego wierszy do filozofii.
Poeta często traktuje rzeczownik abstrakcyjny tak, jak gdyby był to rzeczownik konkretny.
Na przykład w wierszu Chałupa* , w którym oczekiwalibyśmy słowa drewno , pojawia się
filozoficzny, abstrakcyjny termin niebyt :
Poobciosam niebyt tak, że będzie gładki,
I wyry je na nim wzorzyste zagadki
Wskaż inne teksty Leśmiana, w których pojęcia przemieniają się w rzeczy i współtworzą
obrazy.
Dwa pytania
Filozofia upodobała sobie słowa pochodzące jakby z powieści grozy lub z sensacyjnego
reportażu: tajemnica , zagadka , tajniki . Mówi się w pismach mężów uczonych o tajem-
nicy istnienia (ulubione wyrażenie Witkacego), o zagadce bytu, o tajnikach umysłu. W dzie-
jach filozofii dwa tajniki są odwieczne i fundamentalne, a wyznaczają je dwa pytania:
Jak istnieje świat? Jak poznajemy świat?
Dziedzina filozofii, rozważająca tajemnice istnienia świata, nazywa się o n t o l o g i ą al-
bo t e o r i ą i s t n i e n i a. Na pytanie drugie, poruszające kwestie sposobów i granic pozna-
wania świata, odpowiada e p i s t e m o l o g i a nazywana też t e o r i ą p o z n a n i a.
Niepoprawny istnieniowiec
W niektórych wierszach Leśmiana dominuje perspektywa ontologiczna. Dzieje się tak
głównie w liryce osobistej, gdzie c e l e m j e s t d o z n a n i e i s t n i e n i a tak gwał-
[ Pobierz całość w formacie PDF ]